مسجد معماری در ایرانی
با ورود اسلام به ایران زرتشتیان یا جلای وطن کرده، به سرزمین های دیگر از جمله هند مهاجرت نمودند و یا به اسلام گرویدند و بخشی از امت اسلامی را تشکیل دادند.
از آنجا که در اسلام برگزاری نمازهای پنج گامه در مسجد و نماز جماعت در روز جمعه مرجح دانسته شد، بنایی بدین منظور در سراسر سرزمین های اسلامی احداث گردید که آن را به ترتیب مسجد و مسجد جامع می گفتند.
نخستین مسجدی که به دست پیامبر اسلام در مدینه ساخته شد همیشه برگیره و الگوی مسجدهای بی شمار و گوناگونی بوده است که به دست هنرمندان ماهر در سراسر ایران بنیاد شده است.
اجزای این مساجد شامل: محراب، منبر، مقصوره و مناره.
محراب:
محراب، تورفتگی کمانی عمیق در دیوار ضلع جنوبی است که هدف از ساخت آن زنده نگهداشتن خاطره ی مکانی بود که حضرت محمد (ص) شخصا به امامت نماز می پرداختند.ظاهرا محراب از جمله اشکال و تعابیر وارد شده به اعتقادات دین جدید اسلام است که به نوعی در عربستان پیش از اسلام وجود داشته است.
در سال ها و قرن های سپسین محراب کار کرد جدیدی یافت: جهت دهی به صفوف نمازگزاران به سمت قبله.
محراب به زودی محلی برای تزیینات استاداکارانه با معرق، مرمر، گچ و دیگر مصالح گران قیمت گردید.
منبر:
بر خلاف محراب که حتی در کوچکترین مساجد نیز ایجاد می شد، کاربرد منبر صرفا به مساجد جامع محدود می شد.
منشا منبر چندان روشن نیست و فرضیه های گوناگونی درباره ی آن وجود دارد. برخی آن را با به راحتی دیده شدن خطیب، در ارتباط می بینند.
بعضی از پژوهشگران منبر را یاد بودی می دانند از صندلی بلندی که حضرت محمد (ص) از روی آن برای پیروانش نطق ایراد می کردند اما هیچ گونه سرنخی از این موضوع باقی نمانده است. فرضیه دیگر را هیلن براند مطرح می کند.او می نویسد:منبر در دوران های اولیه اسلام به مانند نوعی تخت مورد استفاده قرار می گرفت که حکام می توانستند از روی آن برای هواداران خود به ایراد نطق بپردازند و یا با دیگران بیعت کنند.
مقصوره:
حصاری جداگانه و معمولا مربع شکل بود که درون مسجد و نزدیک محراب ایجاد می شد.دیوارهای آن می توانست از خشت یا آجر باشد اما شبکه بندی با چوب یا فلز متداول تر بود.از آنجا که نمونه های خیلی کمی از مقصوره باقی مانده است، تبیین کارکردهای آن چندان ساده نیست.تنها می توان فرضیه هایی برای احداث آن در نظر گرفت.این دیوار برای مجزا کردن شخصی که در مقصوره است از دیگر نمازگزاران کفایت می کند.اینکه نخستین بار چه کسی دستور ساخت این عنصر در مساجد را صادر کرده است در هاله ای از ابهام قرار دارد اما نام سه تن بیشتر تکرار می شود: عثمان(خلیفه سوم)، مروان بن حکم(والی مدینه) و معاویه(اولین خلیفه اموی).
مناره:
مناره، برج مجاور مسجدی است که از فرازش موذن برای فراخوان مردم به نماز اذان می گوید.این واژه در عربی به معنای جای نور است.ظاهرا تا زمان امویان فراخوان مردمبه نماز از جایی عمومی یا از فراز مکانی بلند، غالبا از آستانه ی در میجد یا از بام آن، سازه ی مجاور بلندی یا از فراز باروی شهر صورت می گرفت.قدیمی ترین تاریخی که برای ایجاد موذنه بیان کرده اند، سال ۴۴ و ۴۵ هجری قمری است.ساخت مناره در خلال سده های پیاپی و حتی امروزه مثلا در مسجد ایالت واشنگتن، نمادی نمایشی از حضور اسلام در یک منطقه بوده است.
مسجد امام (شاه) اصفهان:
این مسجد در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع شده و چنان که منابع اشاره دارند در سومین مرحله از اجرای طرح میدان نقش جهان به فرمان شاه عباس آغاز گردیده و در دوره ی شاه صفی به پایان رسیده است.مسجد امام اصفهان، مسجدی است ۴ ایوانی به ابعاد ۱۳۰ در ۱۰۰ متر با صحنی که ۴۹۰۰ مترمربع وسعت دارد.در چهار جانب صحن، طاقگان ها و ایوانی در مرکز ایجاد شده است.پشت ایوان جنوبی، گنبدی عظیم با ۵۲ متر ارتفاع از سطح زمین و ۲۵ متر قطر خارجی، گنبدخانه را پوشش می دهد.بخش عمده ی شکوه و زیبایی مسجد امام، در نتیجه ی کاشی کاری های آن است که تمامی سطوح نمایان خارجی و کلیه سطوح داخلی از بالای ازاره های مرمری را شامل می شود.سر در ورودی با کاشی های معرق و با نقش مایه های کتیبه ای و طرح های اسلیمی آرایش یافته است.
مسجد امام (شاه) تهران:
این مسجد که با نام های مسجد شاه، جامع جدید و جامع سلطانی نیز معروف است، در حاشیه ی شمالی بازار تهران و در خیابان پانزده خرداد امروزی واقع شده است.به دلیل قرار داشتن در بافت متراکم تجاری بازار تهران، پر رفت و آمدارین مسجد ایران است.بانی این مسجد فتحعلی شاه قاجار بوده است.این مسجد نقشه ی چهار ایوانی دارد که دو ایوان شمالی و جنوبی آن از ایوان شرقی و غربی بزرگتر است.این مسجد دارای کتیبه های گوناگون است، بیشتر آن ها به خط محمد مهدی ملک الکتاب و به قلم ثلث است.بیشتر سطوح مسجد را کاشی کاری خشتی ۷ رنگ پوشانیده، اما کاشی کاری معقلی و معرق نیز در قسمت هایی از مسجد بکار رفته است.
منبع: کتاب معماری ایران و جهان در سپهر فرهنگ ایران/ دکتر رضا نوری شادمهانی
دیدن نمونه بیشتر:
